Program logopedyczny

Program Logopedyczny Miejskiego Przedszkola nr 4  w Jarosławiu – profilaktyka, diagnoza i terapia logopedyczna

Wstęp

Język… jest źródłem myśli. Kiedy dziecko opanowuje język, osiąga możliwość organizowania na nowo swojej percepcji i pamięci: opanowuje bardziej wyrafinowane formy odzwierciedlenia rzeczy w świecie zewnętrznym; zdobywa zdolności do wyciągania konkluzji ze swoich  obserwacji, do dedukcji i możliwości myślenia. (A. Łuria, 1976)

Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych każdego człowieka. Dzięki temu procesowi ma on możliwość poznawania samego siebie oraz otaczającej go rzeczywistości, co z kolei warunkuje jego właściwe funkcjonowanie w społeczeństwie. Mowa odgrywa szczególnie ważną rolę w prawidłowym rozwoju dziecka.

W celu wyrażenia i przekazania drugiej osobie swoich odczuć, pragnień i myśli dziecko wykorzystuje słowa, mimikę i gesty, a także wytwory plastyczne.

Co się jednak dzieje, gdy wymowa dziecka nie jest prawidłowa? Kłopoty z wyraźną, poprawną wymową bardzo często są dla dziecka ogromną przeszkodą w prawidłowym funkcjonowaniu, zarówno w jego najbliższym środowisku, którym jest rodzina, jak i w grupie rówieśniczej, w przedszkolu lub w szkole. Problemy te wpływają bowiem niekorzystnie na proces porozumiewania się dziecka z najbliższymi członkami rodziny oraz rówieśnikami. Utrudniają mu właściwe wykonywanie zadań w sytuacjach wymagających mówienia, zgłaszania własnych potrzeb i kontaktowania się z otoczeniem.

Literatura przedmiotu donosi zatrważające statystyki, dotyczące stanu wymowy dzieci sześcioletnich. Z badań prowadzonych w przedszkolach i klasach zerowych wynika, że do klas pierwszych przychodzą dzieci z dużymi brakami w wymawianiu głosek i budowaniu wypowiedzi.

Ponad 70% dzieci mówi niedbale, niewyraźnie, krzykliwie lub cicho. Badane dzieci nie otwierają właściwie ust przy wymawianiu głosek: „a”, „o”, „u”.Połykają końcowe głoski w słowach, mówią na wdechu. Ponad 80% dzieci oddycha ustami zamiast nosem. Około 20 % dzieci ma wady wymowy (A. Balejko, Sprawdź jak mówię i wymawiam 2003r).

Nasuwa się pytanie: Co należy zrobić, aby pomóc dziecku w przezwyciężaniu tych problemów? W jaki sposób stymulować rozwój jego mowy, aby w rezultacie była ona wyraźna, prawidłowa i w pełni zrozumiała dla otoczenia?

Odpowiedzi na te pytania znajdą się w proponowanym przeze mnie planie.

Założenia programu

Program powstał, aby rozszerzać profilaktykę logopedyczną wśród rodziców, nauczycieli i samych dzieci ,a także prowadzić działania terapeutyczne w stosunku do dzieci z wadami wymowy. Zapewniając w ten sposób równy start szkolny wszystkim dzieciom. Prowadząc przesiewowe badania logopedyczne, zauważam, że liczba dzieci z opóźnionym rozwojem mowy i wadami artykulacyjnymi systematycznie rośnie. Mało skuteczne są działania profilaktyczne, które skierowane są dopiero na dzieci sześcioletnie, gdyż najczęściej w grupie tych dzieci nie mówimy już o profilaktyce, lecz o wadach wymowy. Jest to okres, w którym rozwój mowy powinien być zakończony. Zatem praca profilaktyczno-terapeutyczna prowadzona będzie z dziećmi w wieku od 3 do 7 roku życia.

Program zakłada zajęcia grupowe i indywidualne w zależności od realizowanych działań. Istotnym elementem programu jest zaangażowanie w jego realizację zarówno rodziny dziecka, jak i pracujących bezpośrednio z nim nauczycieli i specjalistów. Współuczestnicząc w procesie terapeutycznym znacznie skracamy czas terapii i uzyskujemy efekty w postaci wyraźnej, dokładnej wymowy. Dostarczając przy tym dziecku wiele radości ze wspólnych zabaw i zadowolenia z osiągniętego sukcesu, jakim jest prawidłowa wymowa.

Plan opiera się na założeniach programowych edukacji szkolnej, dlatego zakres proponowanych zagadnień i treści został skorelowany z Podstawą programową wychowania przedszkolnego zatwierdzoną przez MEN i S z dnia 5 lutego 2004 roku (Dz U Nr 25, poz. 220) „w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia”.

Cele ogólne i szczegółowe programu

Każdy proces terapeutyczny wymaga sprecyzowania celów, dzięki którym wszelkie działania są ukierunkowane i sprzyjają osiąganiu zamierzonych efektów.

Niniejszy program zakłada realizację celów ogólnych oraz szczegółowych ukierunkowanych na dziecko, jego rodzinę oraz nauczycieli bezpośrednio zaangażowanych w działania profilaktyczno-terapeutyczne prowadzone z dzieckiem.

Cele ogólne:

• rozszerzanie świadomości logopedycznej wśród rodziców, nauczycieli i przedszkolaków;
• czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy dziecka poprzez wczesną diagnozę i stymulację funkcji językowych;
• korygowanie złych nawyków i wad artykulacyjnych;
• ścisła współpraca z domem rodzinnym dziecka oraz nauczycielami bezpośrednio uczestniczącymi w procesie terapeutycznym.

Cele szczegółowe:

Ukierunkowane na dziecko:

• prowadzenie działań profilaktycznych, wśród dzieci najmłodszych prowadzących do zaszczepienia w nich prawidłowych nawyków artykulacyjnych;
• wczesne wykrycie ryzyka zaburzeń mowy, wobec dzieci przejawiających określone dysfunkcje w obrębie narządu żucia, połykania i oddychania oraz podjęcie odpowiednich działań;
• zapobieganie wymowie międzyzębowej;
• objęcie systematyczną terapią logopedyczną dzieci wymagających pomocy w zakresie stwierdzonych zaburzeń i wad wymowy;
• usprawnianie kompetencji językowych dziecka;
• wyrównywanie szans edukacyjnych dziecka;
• wzmacnianie wiary we własne możliwości, rozwijanie samoakceptacji i kształtowanie pozytywnej samooceny;

Ukierunkowane na rodzinę:

• nawiązanie ścisłej współpracy z rodziną dziecka;
• popularyzowanie działań profilaktycznych, wspierających rozwój mowy dziecka (organizowanie prelekcji, ćwiczeń pokazowych, instruktażu);
• wdrażanie do czynnego udziału w proces terapeutyczny, poprzez kontynuowanie terapii poza gabinetem logopedycznym;
• eliminowanie niewłaściwych postaw rodziców wobec dziecka z wadą wymowy;
• wspieranie, motywowanie dziecka do wspólnych ćwiczeń i zabaw z rodzicem;
• organizowanie zajęć otwartych dla rodziców;
• pomoc rodzinie w zakresie kontaktu z innymi specjalistami (np. laryngolog, foniatra).

Ukierunkowane na nauczyciela:

• rozszerzanie wiedzy w zakresie profilaktyki logopedycznej oraz prawidłowego rozwoju mowy dziecka;
• uczulanie na wczesne konsultacje z logopedą w przypadku występujących jakichkolwiek wątpliwości co do poprawności wymowy swoich wychowanków;
• monitorowanie rozwoju mowy swoich wychowanków;
• prowadzenie działań, zabaw wspomagających rozwój mowy;
• czynne włączenie się w proces terapeutyczny dziecka;
• uwzględnianie indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka podczas prowadzonych zajęć;
• wspieranie, motywowanie dziecka do systematycznej pracy oraz zauważanie postępów czynionych przez dziecko;
• ścisła współpraca nauczycieli, logopedy i rodziców w zakresie ujednolicenia oddziaływań terapeutycznych ukierunkowanych na dziecko.

Planowane efekty

Prezentowany plan zakłada, że w wyniku działań podjętych w ramach jego realizacji:

Dziecko:

• chętnie bierze udział w proponowanych zabawach i ćwiczeniach;
• potrafi skupić swoją uwagę na wykonywanym zadaniu;
• potrafi ćwiczyć samodzielnie lub w grupie;
• oddycha w sposób prawidłowy;
• potrafi spionizować język i posiada sprawny aparat artykulacyjny;
• prawidłowo połyka;
• stosuje prawidłowe nawyki artykulacyjne (tzn. wyraźnie artykułuje samogłoski, dba o dokładną i wyraźną wymowę);
• osiąga sukces terapeutyczny w postaci poprawnej wymowy;
• posiada bogaty zasób słownictwa i rozwiniętą mowę opowieściową;
• potrafi sprawnie komunikować się z otoczeniem, wyrażać swoje poglądy.

Rodzic:

• akceptuje swoje dziecko;
• świadomie kieruje rozwojem mowy swojego dziecka i aktywnie w nim uczestniczy;
• zna przyczyny wad wymowy i możliwości ich korygowania, pomaga dziecku w przezwyciężaniu tych trudności;
• przeciwdziała powstawaniu wad wymowy;
• motywuje, wspiera dziecko w procesie terapeutycznym oraz dostrzega jego efekty w postaci prawidłowej mowy;
• współpracuje z logopedą i innymi specjalistami w zakresie ujednolicenia oddziaływań terapeutycznych ukierunkowanych na dziecko.

Nauczyciel:

• prowadzi systematyczną obserwację swoich wychowanków, trafnie diagnozuje poziom ich rozwoju;
• zna etapy rozwoju mowy dziecka, wie kiedy i w jaki sposób powinny być realizowane poszczególne głoski w słowniku dziecka;
• prowadzi działania profilaktyczne, nastawione na usprawnianie funkcji mowy;
• utrzymuje regularny kontakt z logopedą oraz rodziną dziecka;
• uczestniczy w instruktażach i zajęciach prowadzonych przez logopedę;
• potrafi stymulować i wspierać rozwój mowy swoich wychowanków.

Metody, zasady i formy pracy logopedycznej

Metody stosowane w terapii mowy można podzielić ogólnie na:

• metody logopedyczne;
• metody pedagogiczne;
• metody psychologiczne.

Metody pedagogiczne, łączące działania logopedy i pedagoga służą poznawaniu dziecka, pozyskiwaniu go do współpracy oraz stymulacji językowej. Obejmują również wychowawcze oddziaływanie na dziecko, a ich stosowanie przyspiesza osiąganie efektów w pracy. Łączą się z materiałem słownym, gramatycznym oraz literackim, ponadto z elementami rytmicznymi opartymi na ruchu, rytmie i dźwięku.

Metody psychologiczne wiążą się najczęściej z oddziaływanie słownym na zachowanie i emocje dziecka z zaburzoną mową, stosowane często wobec dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, agresywnych, podczas terapii logofobii, jąkania, afazji. Elementami tych metod są bajki terapeutyczne, dramy, rysunki dziecięce.

Metody logopedyczne stosowane są w momencie diagnozowania problemów dziecka oraz terapii. Metodyka ćwiczeń logopedycznych jest swoista, ale znającemu wszystkie podejścia metodologiczne logopedzie, daje możliwość stosowania w pracy nie tylko różnych metod, ale również ich własnych modyfikacji i to na różnych etapach pracy nawet z tym samym dzieckiem. Ważne jest to, by prowadzone wybraną metodą zajęcia zainteresowały ich odbiorców, a potencjalne efekty były znane dziecku (grupie dzieci), rodzicom i logopedzie.

Realizując program, podczas pracy indywidualnej i grupowej wykorzystam głównie metody logopedyczne, takie jak:

1. Ćwiczenia ortofoniczne – doskonalą funkcjonowanie mechanizmów rządzących mową. Należą do nich:

• ćwiczenia oddechowe;
• ćwiczenia fonacyjne;
• ćwiczenia logorytmiczne;
• ćwiczenia kształcące słuch fonemowy i fonetyczny;
• ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych.

2. Ćwiczenia artykulacyjne – utrwalają poprawną wymowę znanych już dziecku głosek i pomagają w pokonywaniu trudności związanych z nową artykulacją.

3. Wyjaśnianie położenia narządów mowy przy uzyskiwaniu oczekiwanej głoski.

4. Kontrola wzrokowa ćwiczeń przed lustrem.

5. Kontrola przy pomocy dotyku i czucia skórnego dłoni.

6. Uzyskiwanie żądanej głoski metodą przekształcania innych głosek, najbardziej zbliżonych artykulacyjnie.

7. Ustawianie języka przy pomocy sondy.

8. Ćwiczenia autokontroli słuchowej.

9. Ćwiczenia kinestezji ruchowej.

10. Wykorzystanie przekrojów rentgenograficznych głosek, labiogramów.

Ponadto pomocne mi będą inne metody do osiągnięcia założonych celów:

• metoda RR Weroniki Sherborne,
• metoda Dobrego Startu,
• metoda Integracji Sensorycznej,
• metoda Jagody Cieszyńskiej,
• metoda Kinezjologii Edukacyjnej.

Proponowane metody posiadają własną specyfikę i uwzględniają określony sposób postępowania. Dlatego jedne z nich będą częściej wykorzystywane na zajęciach z dziećmi młodszymi, inne zaś ze starszymi. Jedne znajdą zastosowanie w pracy grupowej, inne w pracy indywidualnej. Wspólne dla nich jest to, że wszystkie one prowadzone będą w formie zabawy i podporządkowane zostaną wspólnym zasadom, do których należy:

1. Zasada systematyczności i rytmiczności – wymaga ona, by każda rozpoczęta praca była konsekwentnie doprowadzona do końca,wg określonej kolejności działań. Pamiętać jednak należy o elastyczności w swych działaniach, mając na względzie cel do którego zdążamy.

2. Zasada stopniowania trudności – nakazuje rozpoczynać od tego, co dla dziecka najłatwiejsze, by dziecko widziało efekty swej pracy i odnosiło sukcesy. Ważne przy tym jest to, by proponowane dziecku zadnia nie były zbyt łatwe, ponieważ staną się nudne.

3. Zasada utrwalania – dyktuje konieczność powtarzania zdobytych umiejętności, aż do wytworzenia nawyku.

4. Zasada indywidualizacji – nakłania do indywidualnego podejścia do każdego dziecka, nawet jeżeli pracuje ono w grupie. Trzeba uwzględnić nie tylko cechy osobowościowe dziecka, ale również wiek i wydolność dziecka i dostosować do niego czas trwania zajęć i ich intensywność. Z dziećmi młodszymi ćwiczenia trwają krótko, ale za to powinno się je powtarzać po kilka razy w ciągu dnia.

5. Zasada aktywnego i świadomego udziału – pomaga zainteresować dziecko zajęciami i zmobilizować je do pracy w celu uzyskania pozytywnych efektów, poprzez stosowanie pochwał i nagród. Zajęcia usprawniające umiejętność porozumiewania się powinny być dla dziecka przyjemnością i dobrą zabawą. Musi im towarzyszyć atmosfera spokoju, pogody i akceptacji. Każde polecenie wydane dziecku musi być wcześniej wzorcowo wykonane przez logopedę, by dobrze było zrozumiane.

6. Zasada polisensoryczności działań – zaleca, by w pracy logopedycznej wykorzystywać doznania płynące z kilku analizatorów. W związku z tym zabawy i ćwiczenia należy urozmaicać obrazkami, grami, klockami itp.

7. Zasada kształtowania prawidłowych postaw emocjonalno-osobowościowych – nakazuje wzmacniać w dziecku poczucie własnej wartości i likwidować lęk przed mówieniem.

Harmonogram działań

Podczas całego procesu terapii logopedycznej dziecka z zaburzeniami artykulacyjnymi bardzo ważna jest współpraca logopedy nie tylko z jego rodziną, ale również z nauczycielami, którzy w toku codziennych zajęć mogą kontynuować i wspierać jego pracę. Jednak muszą to być działania ukierunkowane, w pełni ujednolicone i systematyczne.

Zadania:

• Wdrożenie programu (zaprezentowanie programu nauczycielom i rodzicom).
• Przesiewowe badania logopedyczne (wyłonienie dzieci potrzebujących wsparcia specjalistycznego).
• Profilaktyka logopedyczna (grupowe prowadzenie zajęć z zakresu profilaktyki logopedycznej wśród dzieci 3-4-5 letnich, uwzględniających między innymi: ćwiczenia oddechowe – wypracowanie prawidłowego toru oddechowego; ćwiczenia fonacyjne- wydłużanie fazy wydechowej; ćwiczenia logorytmiczne – wyrabianie wrażliwości słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej; ćwiczenia artykulacyjne – wypracowanie umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych; wdrażanie do dojrzałego sposobu połykania.
• Pogłębiona diagnoza dziecka zakwalifikowanego na zajęcia logopedyczne.
• Terapia logopedyczna – indywidualna bądź w zespołach 3-4 osobowych; wypracowanie brakujących głosek w słowniku dziecka; wzbogacanie zasobu słownictwa; rozwijanie kompetencji językowych.
• Współpraca z rodzicami – omówienie wyników badań, dostarczenie wiedzy merytorycznej o przyczynach i możliwościach korygowania wadliwej wymowy dziecka; udział rodziców w zajęciach otwartych- instruktażowych; wdrażanie rodziców do aktywnego uczestnictwa w procesie usprawniania mowy swojego dziecka.
• Współpraca z nauczycielami: rozmowy i konsultacje mające na celu ujednolicenie oddziaływań ukierunkowanych na dzieci z zaburzoną mową.
• Podsumowanie oddziaływań; przekazanie nauczycielom i rodzicom efektów prowadzonej terapii.

Autor: Beata Zawadzka

Program  zmodyfikowany

Nauczyciel i Logopeda  mgr Danuta Cużytek